Szamil urodził się w 1796 r. w rodzinie awarskiej w południowym Dagestanie. Wspólnie z Gazi-Mahometem znalazł się wśród uczniów Muhammada al-Jaragi i z jego nauczania czerpał duchowe przesłanie swej walki. Szamil przejmował kierownictwo w sytuacji bardzo trudnej. Wola oporu wobec Rosjan zmalała i murydom coraz trudniej było mobilizować siły do walki. Kolejne osady deklarowały podporządkowanie się kolonizatorom i wydawały zakładników jako dowód swej lojalności. Wprawdzie bezpośrednio po śmierci Gamzat-beka Szamil nakazał zabić ostatniego potomka chanów awarskich i w ten sposób zlikwidował konkurencyjny ośrodek władzy w Dagestanie, ale nie oznaczało to, że jego pozycja była niezagrożona i wszystkie auły respektowały jego przywództwo. Rok 1835 przyniósł jednak na tym polu pewne postępy. Szamil początkowo formalnie gotów był uznawać rosyjską zwierzchność, jednak uzależniał to od respektowania sharii. Rosjanie byli w tym momencie zaangażowani głównie w Czerkiesii i Czeczenii, co dawało Szamilowi czas. Istotne znaczenie dla rozwoju jego ruchu miało uznanie jego zwierzchności przez Taszo-Hadżiego. To pozwoliło mu wiosna 1836 r. ogłosić się imamem. Jednakże Rosjanie zażądali od Szamila bezwarunkowego poddania się ich władzy. Równocześnie nastąpiły ekspedycje na teren Czeczenii i Dagestanu. Rosjanie pod dowództwem gen. Feze zajęli stolice Awarii - Hunzach, po niezwykle zaciętej bitwie zdobyli, a następnie spalili auł Asztil, wreszcie zdobyli twierdzę Achulgo. Szamil w obliczu ciężkich strat zdecydował się uznać zwierzchnictwo cara i złożył mu przysięgę wierności. Nie przeszkodziło mu to już w następnych miesiącach zgromadzić nowej armii i zbudować twierdzy Nowe Achulgo obok ruin swej poprzedniej siedziby. Zaniepokojeni tym Rosjanie wiosna 1839 r. uderzyli ponownie. W bitwie pod Arguan gen. Grabbe zmusił Szamila do odwrotu, a następnie obległ Nowe Achulgo, które po długotrwałej obronie zostało ostatecznie zdobyte w końcu sierpnia. Ranny Szamil z garstką towarzyszy zdołał się wyrwać z okrążenia, jednak Dagestan był praktycznie stracony. Losy ruchu powstańczego zawisły teraz od postawy Czeczeńców.
     Po pokonaniu Szamila i zdobyciu Achulgo Rosjanie byli już przekonani, że duch bojowy górali został ostatecznie złamany. Kolejne wioski bojąc się represji podporządkowywały się Rosjanom. Popełnili jednak serię błędów, a jednym z nich było wprowadzenie bezpośredniej władzy w Czeczenii. Chcąc zastraszyć ludność i zmusić ją do opuszczenia żyznych terenów przeznaczonych pod osadnictwo, Rosjanie uciekali się do barbarzyńskich metod: niszczyli czeczeńskie wsie, zabijali zwierzęta, palili zasiewy. Pod pretekstem zbierania podatków i egzekwowania kar pieniężnych rosyjscy inspektorzy zagarniali najlepsze posiadłości czeczeńskie, konfiskowali zapasy żywności i aresztowali niewinnych ludzi. Iskrą, która w tych warunkach wznieciła pożar stała się decyzja o konfiskacie broni palnej należącej do Czeczeńców. Ci zwrócili się do Szamila, by stanął na ich czele. W marcu 1840 r. zgromadzeni w Urus-Martan przywódcy czeczeńscy złożyli mu przysięgę na wierność. Szamil stosunkowo szybko zmobilizował liczną armię, podporządkował sobie niemal całą Czeczenię (poza ziemiami między Sunżą a Terekiem), górny Dagestan, część Inguszetii. Stolicą nowego państwa stała się górska osada czeczeńska Dargo. Lgnęły do niego masy ludowe, spodziewając się zniesienia ucisku feudalnego. Szamil uciekał się zresztą na przymusu, niejednokrotnie paląc auły, których mieszkańcy nie chcieli przyłączyć się do niego. Ostoją powstania stali się Czeczeńcy. Bojownicy czeczeńscy stanowili trzon jego armii, a nawet większość podatków pochodziła od ludności czeczeńskiej. Jakkolwiek Czeczeńcy stanowili integralną i wyjątkowo znaczącą część ruchu Szamila, ten nigdy im w pełni nie dowierzał, uważając, iż są mniej godni zaufania pod względem politycznym i mniej ortodoksyjni pod względem religijnym od jego awarskich pobratymców z Dagestanu.
     Lata 1840-1847 były szczytowym okresem rozwoju ruchu wyzwoleńczego. Szamil stworzył system teokratyczno-militarny, kierowany faktycznie jednoosobowo, jakkolwiek istniała też rada starszych, a w najważniejszych kwestiach zwoływano zjazdy przedstawicieli aułów. Kompetencje tych zgromadzeń były formalnie znaczące, jednakże imam z reguły przeprowadzał tam swoją wolę, grożąc nawet ustąpieniem, gdyby zapadły decyzje nie odpowiadające jego zamiarom. Imam skupiał w jednym ręku władzę administracyjną, wojskową i religijną. Zlikwidowane zostały odwieczne przywileje i prerogatywy miejscowych chanów i beków, zniósł ich prawo do nakładania powinności na ludność, przejął na rzecz państwa ziemię należącą do meczetów, dążył do wprowadzenia jednolitego systemu prawnego i podatkowego, stworzył jednolity skarb państwa. Starał się popierać handel, zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny, a także rozwój rzemiosła. Splatanie się elementów scentralizowanego państwa z patriarchalną demokracją rodziło jednak sprzeczności, sprzyjające odradzaniu się form feudalnych, zwłaszcza ze strony lokalnych namiestników imama - naibów. Naibowie, coraz częściej łamali ustanowione przez niego zasady, dążyli do osobistej władzy i bogactwa, niejednokrotnie uciskając i grabiąc miejscową ludność. Posuwali się nawet do wchodzenia w potajemne stosunki z Rosjanami.
     W latach 1840-1846 Szamil odniósł serię świetnych zwycięstw nad wojskami carskimi, odparł skierowane przeciw powstańcom ekspedycje, zadając im ciężkie straty. Umiejętnie blokując drogi i zmuszając Rosjan do wkraczania w dzikie ostępy, zastawiał na nich coraz to nowe zasadzki, wykrwawiając carskie kolumny w nieustających potyczkach. Szamil błyskawicznie przemieszczał się ze swoją armią, w niewielkich odstępach czasu atakując odległe placówki rosyjskie. Wiele rosyjskich fortów zostało zdobytych, w ręce górali trafiły pokaźne zapasy broni, amunicji i wyposażenia. Szamil opanował nie tylko większość Czeczenii i Dagestanu, ale jego wpływy sięgnęły Kabardy.
     W końcu 1844 r. Mikołaj I mianował dowódcą Samodzielnego Korpusu Kaukaskiego M.S.Woroncowa. Wiosną następnego roku zorganizował on wielką wyprawę wojenną na Dargo. Prowadził 30 tys. żołnierzy i 50 dział. Pomimo znacznych strat i głodu udało mu się dotrzeć do Dargo i spalić stolicę imamatu, ale w drodze powrotnej poniósł dalsze ciężkie straty i ledwie sam uszedł cało. Kampania ta kosztowała Rosjan bardzo drogo: stracili trzech generałów, dwustu oficerów i cztery tysiące żołnierzy. Woroncow z doświadczeń tych wyciągnął wniosek o konieczności pozbawienia powstańców zaplecza zaopatrzeniowego w Czeczenii. Wprowadził zatem blokadę ekonomiczną kraju, równocześnie powracając do taktyki Jermołowa: masowego niszczenia osad czeczeńskich, wybijania bydła i palenia zasiewów. Równoczesnie jednak zaczęły rysować się podstawy systemu stworzonego przez Szamila. Długoletnia walka z Rosją wyczerpała ekonomiczne i wojskowe bojowników północnokaukaskich. Osłabienie pozycji Szamila wykorzystał carat przechodząc do ofensywy.
     W ramach walki z Szamilem rosyjskie władze wojskowe sięgnęły do wypróbowanej taktyki gen. Jermołowa, tj. do deportacji ludności. W 1844, Rosjanie wznieśli fort Wozdwiżenskoje nad rzeką Argun, w głębi terytorium Czeczenii i zbudowali drogę z nowego fortu do osiedla Aczkoj. Ludność czeczeńską zmusili zaś do opuszczenia terenów między Sunżą a tą nową linią. Pozwoliło to wygrać walkę o tzw. Małą Czeczenię. Rosjanom tak spodobała się tego rodzaju praktyka, że po zakończeniu wojny krymskiej rozważany był nawet plan wysiedlenia wszystkich Czeczeńców z Kaukazu.
     Imam próbował przedrzeć się na zachód, uderzając na Kachetię i Kabardę, ale bez powodzenia. Po opuszczeniu Czeczenii Szamil nie zdołał juz odnieść znaczących sukcesów. Stygł bojowy zapał części elity murydów, pojawiła się skłonność do ulegania przekupstwu rosyjskiemu, nasiliły się odstępstwa i zdrada. Po zakończeniu w 1856 r. wojny krymskiej na Kaukaz przerzucono nowe wojskowe siły rosyjskie, które do połowy 1859 r. opanowały Czeczenię, spichlerz państwa Szamila. W sierpniu 1859 r. padł ostatni punkt oporu powstańców - Gunib, gdzie Szamil z 300 bojownikami i jedną armatą przez wiele dni odpierał ataki wielotysięcznej, dobrze uzbrojonej armii. Imam został wzięty do niewoli i odesłany do Petersburga, a stamtąd do Kaługi. Przebywał tam do 1869 r., po czym za zezwoleniem cara udał się z pielgrzymką do Mekki i tam zmarł.