     Przełom lata i jesieni 1956 r. niósł ze sobą liczne symptomy rychłych zmian politycznych i społecznych. Ograniczone i niekonsekwentne korekty polityki gospodarczej w dwóch ostatnich latach realizacji planu 6-letniego nie przyniosły odczuwalnego złagodzenia trudności. Utrzymywanie się na nie zmienionym, niskim poziomie stopy życiowej powodowało narastanie społecznego niezadowolenia. Niekorzystne dla znacznych grup pracowniczych regulacje płac wprowadzone w I półroczu 1956 r., podnoszenie norm produkcyjnych, nieuczciwe rozliczanie wielu świadczeń niezadowolenie to nasilały. Od końca 1954 r. narastała publiczna dyskusja o roli i metodach działania aparatu bezpieczeństwa, która przerodziła się w krytykę zasad funkcjonowania systemu sprawowania władzy. Do aktywizacji wielu środowisk walnie przyczyniło się upowszechnienie treści XX Zjazdu KPZR, a zwłaszcza referatu N.S.Chruszczowa dotyczącego tzw. kultu jednostki. Społeczeństwem polskim wstrząsnęły dramatyczne wydarzenia w Poznaniu w czerwcu 1956 r., które w tragiczny, ale bezpośredni sposób dowodziły głębokości kryzysu politycznego, w jakim pogrążała się Polska. W innym wymiarze czynnikiem dalszej aktywizacji społeczeństwa była szeroka dyskusja po VII Plenum KC PZPR, która objęła wszystkie ogniwa partii, wciągając wielką liczbę bezpartyjnych. Dyskusja ta w formie i treści odbiegała od wcześniejszych tego rodzaju kampanii politycznych, dowodząc z jednej strony nieuchronności dalszych zmian w kraju, a z drugiej potwierdzając i rozdźwięki w elicie partyjnej, i niezdolność aparatu partyjnego do rozwiązania narastających problemów. Zasadniczy zwrot nastąpił na VIII plenum KC PZPR, które dokonało kluczowych zmian personalnych we władzach centralnych oraz zaproponowało pewne modyfikacje systemu sprawowania władzy i systemu gospodarczego. Wówczas zmiany te prezentowano - i społeczeństwo w swej masie tak je przyjmowało - jako niemal rewolucyjne. Wszystkie te zjawiska obejmowały również Dolny Śląsk i jego stolicę.
      Jesienią 1956 r. jednym z czynników najmocniej stymulujących wrocławską opinię publiczną była sprawa Hilarego Chełchowskiego, przewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Spośród miejscowych problemów ona właśnie wywoływała najsilniejsze emocje, w pewnym momencie grożący nawet bezpośrednią eksplozją społecznego niezadowolenia. Jej przebieg pokazywał przy tym mechanizmy rozgrywki w elicie władzy na szczeblu lokalnym, pozwalał obserwować postawy i poglądy uwikłanych w nią osób i grup.
      Chełchowski był jednym z czołowych działaczy PZPR. Do VIII plenum pełnił funkcję zastępcy członka Biura Politycznego, a i po plenum zachował członkostwo Komitetu Centralnego, był też członkiem Rady Państwa. We Wrocławiu z racji swej funkcji administracyjnej zasiadał w egzekutywie KW PZPR. Chełchowskiego powszechnie zaliczano do czołowych postaci zachowawczego nurtu w kierownictwie partii - tzw. grupy natolińskiej. Zwykle jego nazwisko pojawiało się tuż obok Zenona Nowaka, Franciszka Jóźwiaka, Franciszka Mazura czy Kazimierza Witaszewskiego. Toteż gdy rozwinęła się dyskusja nad uchwałami VII plenum KC, gdy cały kraj obiegały pogłoski na temat przebiegu tego plenum i niektórych przemówień czołowych "natolińczyków", z uwagą śledzono działania i wypowiedzi osoby tak wyraźnie kojarzonej z krytykowanym najczęściej środowiskiem politycznym.
      Znacznego rozgłosu nabrało wystąpienie Chełchowskiego na plenum wrocławskiego KW PZPR odbytym w dniach 5-6 października. Posiedzenie to miało stanowić podsumowanie dyskusji toczącej się na Dolnym Śląsku po VII plenum KC PZPR. Zwołanie go dopiero na początek października wskazywało, iż władze wojewódzkie nie do końca rozumiały złożoność ówczesnej sytuacji, a zwłaszcza potrzebę szybkiego reagowania na oczekiwania ludności. Jego przebieg zaświadczał natomiast, że ferment objął także pokaźną część wojewódzkiego aktywu partyjnego. W tym kontekście trzeba odczytywać wystąpienie Chełchowskiego, który zresztą mówił - a przynajmniej tak wskazuje protokół - w sposób utrudniający niekiedy zrozumienie sensu jego myśli, niejednokrotnie zaś świadomie tylko "dawał do zrozumienia", unikając jednak jednoznacznych sformułowań. Przyznając, że sytuacja w kraju była trudna pod względem gospodarczym i politycznym, wyraźnie sugerował, że niezadowolenie społeczne miało swe źródła w ocenie planu 6-letniego oraz dyskusji rozwiniętej po XX zjeździe KPZR. Wymieniając jednym tchem procesy poznańskie, złą organizację pracy w przemyśle, manifestację studencką we Wrocławiu spowodowaną brakiem światła, lokował je w ramach odpowiedzi na własne pytanie: "Jak wygląda w rzeczywistości swoboda i demokratyzacja?" Nie wypowiedziany wniosek miał nasunąć się słuchaczom sam: liberalizacja groziła zamętem i stwarzała niebezpieczeństwo dla systemu. Chełchowski nie odniósł się też bezpośrednio do idei usamodzielniania przedsiębiorstw i tworzenia samorządów robotniczych, nawet nie użył tego ostatniego pojęcia. Ale problem zmiany systemu zarządzania przemysłem i robotnicze nim zainteresowanie podniósł w nader specyficzny sposób: "Mówimy o wzroście wydajności pracy, o zmniejszeniu kosztów własnych - a jak to przeprowadzić, kiedy nie ma pokrycia w materiałach. Robotnicy zarobią wtedy, kiedy będą mieli materiał. I nowy system zarządzania zakładami nie pomoże, jeśli nie będzie zaopatrzenia w materiały i surowce. Robotnik szuka różnych form pracy, by lepiej zarobić". Podnosząc z kolei tak wówczas głośną (m.in. z powodu intensywnie krążących pogłosek o wypowiedziach na ten temat czołowych działaczy partyjnych, ale także w związku z realnymi zjawiskami) sprawę antysemityzmu stwierdził, iż pożywkę dla nastrojów antysemickich wytwarzały trudności w budowie socjalizmu. Bardzo zręcznie odwoływał się do nastrojów społeczeństwa: "Ludzie mają pretensje, że niektórzy Żydzi na odpowiedzialnych stanowiskach nie wywiązują się ze swych obowiązków. Nie wolno nam na te sprawy zamykać oczu, kiedy ludzie o tym mówią". Opowiedział się za umożliwieniem ludności żydowskiej wyjazdu do Palestyny, a w powtórnym wystąpieniu, już odpowiadając na głosy krytyki, odrzucił możliwość prowadzenia walki z antysemitami, dopuszczając tylko walkę z antysemityzmem. Protokół - nie odnotował niektórych stwierdzeń Chełchowskiego, do których później ustosunkowywali się inni uczestnicy plenum, m.in. że to nie kierownictwo partii ponosiło odpowiedzialność za błędy w polityce gospodarczej, lecz specjaliści, którzy proponowali takie czy inne rozwiązania. Na samym plenum odniesiono się do samego przemówienia i do działalności jego autora krytycznie. Zwracano uwagę na jego dygnitarskie maniery czy wręcz niegrzeczny stosunek do podwładnych, brak kontaktu z działaczami terenowymi, oderwanie od klasy robotniczej i nieznajomość nastrojów społecznych, a zwłaszcza postawa w kwestii antysemityzmu. Najdalej idącą ocenę sformułował Klarman, dziennikarz "Gazety Robotniczej", który w konkluzji sformułował wniosek, aby "zwrócić się do KC o odwołanie tow. Chełchowskiego z z[astęp]cy członka BP i sprawę przekazać do Komisji Kontroli, biorąc pod uwagę jego wystąpienie w sprawie antysemityzmu, które podrywa zaufanie do Partii". Sprawa tego wniosku podzieliła dyskutantów. Powtórne wystąpienie Chełchowskiego potwierdziło jednak, iż nie dostrzegał on po swojej stronie winy w sprawach zasadniczych, a błędy w funkcjonowaniu we Wrocławiu skłonny był składać na karb nadmiaru obowiązków.
      Dopiero 16 października "Gazeta Robotnicza" opublikowała obszerne fragmenty dyskusji na wspomnianym plenum KW. Nie były to wszakże zapisy oficjalnego protokołu plenum, choć część wypowiedzi przytaczano niemal dosłownie. Podano także wystąpienie Chełchowskiego, jednakże w niektórych fragmentach tekst ten odbiegał od zapisu protokolarnego nie tylko pod względem stylistycznym. Pojawiło się w nim wspomniane sformułowanie o odpowiedzialności specjalistów, a nie kierownictwa partii za błędy gospodarcze. Jako wypowiedź Chełchowskiego przytoczono stwierdzenie, że "robotnicy szukają tych nowych form [zarządzania przedsiębiorstwami - S.C.] głównie dlatego, ponieważ chcą lepiej żyć", a takiego zapisu w protokole nie było. Prasowy tekst głosił też, że Chełchowski określił się jako przeciwnik "stosowania sankcji przewidzianych w naszym ustawodawstwie przy zwalczaniu antysemityzmu", co także nie znajdowało bezpośredniego potwierdzenia w protokole. Odnieść można więc wrażenie, że redakcja "Gazety Robotniczej" dokonała nie tylko wyboru, ale i pewnej interpretacji wystąpienia Przewodniczącego Prezydium WRN, dopowiadając treści, których on w sposób dosłowny nie wypowiedział, bądź enigmatycznym stwierdzeniom nadając jednoznaczności. Warto jednak w związku z tym zauważyć, iż sam Chełchowski takiego przedstawienia swych poglądów nie zakwestionował, choć o poczynaniach prasy wielokrotnie wypowiadał się bardzo krytycznie. Przemówienie Chełchowskiego wielokrotnie komentowano później w prasie, nawiązywali do niego przy różnych okazjach inni działacze polityczni. Nie zawsze czyniono to ściśle, z reguły zaś z oskarżycielską pasją. Eksponowano zazwyczaj niechęć do rozliczenia się z własnych błędów, antysemityzm oraz sprzeciw wobec rozwoju robotniczej samorządności, co w sumie składało się na wizerunek działacza zagrażającego dalszej demokratyzacji stosunków w kraju.
      Kluczowe znaczenie dla dalszych wydarzeń miało VIII plenum KC PZPR. Chełchowski w nim uczestniczył, ale głosu nie zabrał, przekazując tylko wypowiedź do protokołu. Tekst ten z punktu widzenia zachodzących wydarzeń, których przewodniczący Prezydium WRN we Wrocławiu był bohaterem, nie odegrał on żadnej roli.
      Tymczasem pod wpływem informacji napływających z Warszawy i szerzących się pogłosek o rozmowach polsko-radzieckich, o ruchach wojsk radzieckich i polskich, o determinacji mieszkańców stolicy temperatura społeczna we Wrocławiu gwałtownie rosła. Największą aktywność wykazywała młodzież. Aktyw ZMP zorganizował 20 października zgromadzenie w ratuszu. Po burzliwej dyskusji uchwalono rezolucję odnoszącą się do podstawowych problemów ówczesnej sytuacji. Wśród innych postulatów pojawiło się żądanie usunięcia z władz partii prominentnych "natolińczyków", w tym i Chełchowskiego. Od tego momentu postulat odwołania go czy to rozciągający się na wszystkie funkcje, czy tylko odnoszony do stanowiska przewodniczącego Prezydium WRN, pojawiał się niemal na wszystkich wiecach i zebraniach, które stały się w tym czasie stałym elementem życia publicznego w mieście. Ich kulminacją było zgromadzenie na Politechnice Wrocławskiej 22 października. I na nim wypłynęła sprawa Chełchowskiego, co znalazło odpowiednie odzwierciedlenie w rezolucji: "Jesteśmy zdania, że np. tow. Hilary Chełchowski, członek Komitetu Centralnego naszej partii, członek Rady Państwa, przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, nie ma kwalifikacji do pełnienia żadnej z tych funkcji". W takiej sytuacji, pod naciskiem mnożących się żądań wielu środowisk, egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego i Komitetu Miejskiego PZPR wydając 24 października wspólne oświadczenie oceniające sytuację społeczno-polityczną, uznały za konieczne umieścić w tym dokumencie wezwanie pod adresem zespołu partyjny radnych WRN do postawienia sprawy H.Chełchowskiego na najbliższej sesji rady.
      Sprawa ta została rzeczywiście wprowadzona do porządku dziennego sesji WRN 26 października i zdominowała w efekcie to posiedzenie, czyniąc zeń dramatyczny spektakl, zakończony kompromitacją Rady w oczach społeczeństwa.
      Przed sesją zebrał się zespół radnych należących do PZPR, który miał formalnie zaproponować radzie stanowisko w sprawie Chełchowskiego. Nie znamy przebiegu tego posiedzenia, a jak się zdaje było ono dość burzliwe i już w jego trakcie Chełchowski ustosunkował się do stawianych mu zarzutów. Nie wiadomo jakie stanowisko zaprezentowali wówczas przedstawiciele egzekutywy KW. Można się tylko domyślać, że podtrzymywali partyjne poparcie dla Chełchowskiego, trudno bowiem przypuszczać by zespół zdecydował się przyjąć uchwałę sprzeczną z zaleceniami egzekutywy. W każdym razie na sesji przedstawiono oświadczenie stwierdzające, iż "nie ma podstawy do odwołania go ze stanowiska przewodniczącego Prezydium WRN, zwłaszcza wobec częściowego odciążenia go od obowiązków centralnych, co pozwoli mu poświęcić więcej czasu na pracę we Wrocławiu". Kluby radnych ZSL i SD zajęły ostrożniejsze stanowisko. Ludowcy uchylili się od formułowania jednoznacznej opinii na temat postawy Chełchowskiego: dotychczas wysunięte zarzuty uznali za niewystarczające do odwołania go, ale rezerwowali sobie prawo ostatecznej decyzji po zapoznaniu się z meritum problemu, co było oczywistym oportunizmem, bowiem sprawa Chełchowskiego od wielu dni była publicznie znana. Klub radnych SD uznał zaś po prostu, że nie ma wystarczających wiadomości do oceny Chełchowskiego.
      Charakterystyczne, że nim jeszcze przedstawiono opinie i zarzuty wobec bohatera dnia udzielono głosu jemu samemu. W obszernym, ale pokrętnym wystąpieniu starał się on oddalić formułowane publicznie zarzuty, sprowadzając je do rangi bądź przeinaczeń i nieścisłości, bądź politycznie wrogich insynuacji. Dowodził, jakoby zawsze był zwolennikiem demokracji, bowiem opowiadał się za zapewnieniem we wszystkich władzach większości robotnikom i chłopom. Oskarżanie go o tendencje antyinteligenckie czy przeciwstawianie inteligencji klasie robotniczej kwalifikował jako fałsz. Starał się też przekonać zebranych, że od dawna był przeciwnikiem tworzenia nieefektywnych spółdzielni produkcyjnych na wsi. Przecząc jakoby był wrogiem idei samorządu robotniczego, przekonywał zarazem, że uzależnienie powoływania samorządów w konkretnych przedsiębiorstwach od stopnia politycznej i społecznej dojrzałości załóg było zasadne. Na czoło wysuwał kwestię poczucia odpowiedzialności klasy robotniczej i zapewnienia dyscypliny pracy, sugerując, iż tworzenie samorządów mogło pryncypia te naruszać. Przeciwstawił się posądzeniom o antysemityzm, swoje stanowisko w tej materii określał jako marksistowskie, oskarżycielom zarzucał zaś brak jakichkolwiek dowodów na szerzone przez nich zarzuty. Odniósł się także do wystąpień młodzieży, z szeregów której postulat jego odwołania był wysuwany szczególnie intensywnie. Starał się dowieść, że to właśnie młodzież zapominała o wskazaniach kierownictwa partii, nawoływał by nie godzić się na infiltrację "zdrowego nurtu" wśród młodzieży przez elementy wrogie Polsce Ludowej. Młodzież jego zdaniem winna wziąć się przede wszystkim do nauki i pracy.
      Po oświadczeniach zespołów radnych głos zabrał reprezentant delegacji wysłanej przez obradujący w tym czasie Zarząd Wojewódzki ZMP. Przedstawiony przez niego wniosek brzmiał następująco: "Stwierdzamy, że tow. Chełchowski jest osobą skompromitowaną w oczach młodzieży Dolnego Śląska. Swoją postawą hamuje proces demokratyzacji życia politycznego, społecznego i gospodarczego w naszym województwie. Zajmuje sprzeczne z zasadami ustroju socjalistycznego stanowisko w sprawach narodowościowych (antysemityzm, regulacja narodowościowa kadr). Na stanowisku Przewodniczącego Prezydium wymieniony towarzysz nie potrafił konstruktywnie kierować życiem gospodarczym województwa wrocławskiego, a wręcz przeciwnie, postawa jego wobec społeczeństwa była niejednokrotnie nieodpowiednia, jak kacykostwo, nieprzyjmowanie delegacji robotniczych, wyniosły i ordynarny stosunek do ludzi pracy i współpracowników. Taka działalność i postępowanie zdaniem młodzieży nie kwalifikuje tow. Chełchowskiego do zajmowania tak poważnej funkcji w organach władzy ludowej". Takie oceny były zapewne odzwierciedleniem emocji, jakie Chełchowski budził w sporej części społeczeństwa wrocławskiego. Trudno jednak precyzyjnie ustalić w jakim stopniu postulat jego odwołania, pojawiający się w licznie uchwalanych wówczas rezolucjach, był wynikiem rzeczywistych dążeń społecznych, a w jakim powielano raz rzucone hasło wyrażające po prostu sprzeciw wobec dotychczasowych metod sprawowania władzy.
      Jako próbę zrównoważenia radykalnej postawy przedstawiciela ZMP można odczytać zgłoszony natychmiast po jego wystąpieniu wniosek, by swe oceny współpracy z Chełchowskim przedstawili wiceprzewodniczący Prezydium WRN. To, co stało się później relacjonujący przebieg sesji dziennikarz nie bez racji nazwał to "rewią wiceprzewodniczących". Przyznawali oni, że częste i długotrwałe nieobecności przewodniczącego we Wrocławiu, powodowane pełnieniem wielu funkcji we władzach centralnych, utrudniały pracę Prezydium, sprzyjały zajmowaniu postawy wyczekującej, a pozycja Chełchowskiego w strukturach władzy blokowała formułowanie przez pozostałych członków Prezydium własnego stanowiska. Potwierdzili nawet, że niezbyt głęboko znał on problemy województwa wrocławskiego, jednak podkreślali zarazem, że w wielu zagadnieniach dysponował odpowiednimi wiadomościami fachowymi. Z punktu widzenia podstawowych zarzutów, to co mówili nie było w znacznej części istotne, ale przynosiło w efekcie poprawianie wizerunku Chełchowskiego. Najsilniej zaangażowany w jego obronę był Bronisław Ostapczuk. Przekonywał zebranych, że postulaty usunięcia przewodniczącego formułowane były w rezolucjach różnych zgromadzeń na zasadzie bezrefleksyjnego powtarzania podsuniętych haseł, bez znajomości samego Chełchowskiego i jego działalności. Wskazywał przy tym, iż wysuwane były w kontekście wystąpień antyradzieckich i oceniał je jako wykorzystywanie "zdrowego nurtu" w klasie robotniczej do celów wrogich i sprzecznych z linią partii. Ostrze tego oskarżenia kierował pod adresem dziennikarzy, przypisując im wręcz intrygę zmierzającą do usunięcia Chełchowskiego, a następnie także i Ostapczuka. Wiceprzewodniczący WRN w ten sposób zapewne usiłował osiągnąć dwa cele: pomniejszał wagę oskarżeń kierowanych przeciw Chełchowskiemu, zarazem zaś chciał utrudnić wrocławskim dziennikarzom ocenę siebie samego i Prezydium WRN oraz powściągnąć jedno z najaktywniejszych środowisk opowiadających się za przemianami demokratycznymi. Ostapczuk sprytnie przy tym zestawił wystąpienie przeciwko Chełchowskiemu ze strony młodzieży z antyradzieckimi okrzykami na wiecu Politechniki, co w oczywisty sposób miało zdyskredytować opinie tego środowiska.
      W kontekście wspomnianego oświadczenia radnych partyjnych, intrygujące było wystąpienie sekretarza KW Henryka Makowskiego, który stwierdził, że Chełchowski na sesji WRN inaczej prezentował swoje poglądy niż na plenum KW PZPR, a także przypomniał, że plenum owo odcięło się od formułowanych przez przewodniczącego ocen wypadków poznańskich, stosunku do bezrobocia, poglądów na problem antysemityzmu. Makowski przeciwstawił się też napaściom na prasę, podkreślając jej zasługi w procesie odnowy.
      Bardzo krytycznie o przebiegu sesji wypowiedział się reprezentujący prasę Klarman, który swe nieprzejednanie negatywne stanowisko zaprezentował na plenum KW. Powtórzył teraz większość zarzutów, które wysuwano wobec Chełchowskiego, wskazując przy tym, że sprawa ta miała nie tylko wymiar personalny, lecz obejmowała zagadnienie dróg i tempa procesu demokratyzacji, a także kluczowe pytanie: kto ma być tego procesu realizatorem. Dowodził, że mimo prób tuszowania teraz swych rzeczywistych poglądów, Chełchowski poprzez swój stosunek do samorządów robotniczych, do inteligencji i antysemityzmu określił się w sposób nakazujący widzieć w nim przeciwnika zachodzących przemian.
      W trakcie dyskusji, wobec oskarżeń wysuniętych pod adresem młodzieży, ponownie usiłowali zabrać głos reprezentanci ZMP, ale uniemożliwiono im to. Dopiero wieści o wrzeniu wśród studentów i robotników, o gromadzeniu się ludzi wzburzonych wiadomościami z sali WRN spowodowały zmianę tego stanowiska. Przedstawiciel ZMP ostrzegł zebranych, że lekceważenie powszechnie formułowanych postulatów doprowadzi do trudnych do przewidzenia konsekwencji, a pozyskanie zaufania mas było możliwe tylko pod warunkiem uznania za własne tych idei, które artykułowało społeczeństwo. Odrzucił oskarżenia pod adresem młodzieży i utożsamianie jej manifestacji z chuligańskimi ekscesami. Potępił też szkalowanie prasy, próby wymigiwania się od odpowiedzialności i wypieranie się własnych poglądów, co w oczywisty sposób skierowane było przeciw Chełchowskiemu i jego zwolennikom. Za podstawowe kryterium oceny poszczególnych działaczy uznał ich postawę w okresie od VII do VIII Plenum KC PZPR. "Wiemy wszyscy - kontynuował - że właśnie w tym okresie przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej tow. Hilary Chełchowski, a także wiceprzewodniczący tow. Ostapczuk skompromitowali się ostatecznie w oczach społeczeństwa wrocławskiego. Wiemy wszyscy, że szczególnie tow. Chełchowski był i pozostaje nosicielem reakcyjnych czarnosecinnych poglądów. I znany jest na terenie naszego województwa oraz całego kraju jako członek konserwatywnego ugrupowania w łonie Komitetu Centralnego, jako jeden z tych, którzy usiłowali rozpętać nagonkę antysemicką, którzy usiłowali grać na najniższych instynktach pewnej części społeczeństwa". W konkluzji raz jeszcze apelował o odwołanie Chełchowskiego.
      W obliczu takiego zaognienia sytuacji ponownie zebrały się zespoły partyjne. Doszło do kuluarowych przetargów, na radnych wywierali presję członkowie Prezydium WRN, zasięgano opinii chorego I sekretarza KW PZPR. Ostatecznie zespół radnych partyjnych postanowił zarekomendować Radzie tajne głosowanie nad odwołaniem Chełchowskiego. Znamienne były zanotowane przez dziennikarza słowa tego ostatniego na posiedzeniu tegoż zespołu: "Nie chciałem i nie chcę ustąpić sam. Wy nie wiecie na czyj to młyn woda. Na młyn wroga. Tu nie idzie tylko o mnie, Chełchowskiego, ustępuje człowiek, który jest także i tu i tu, to sprawa nie tylko ogólnopolska. O tym będzie mówić zagranica. Niech o moich losach zadecyduje Rada w tajnym głosowaniu. Jej decyzji się podporządkuję". Deklarację za odwołaniem Chełchowskiego złożył klub radnych ZSL, natomiast klub SD pozostawił swym członkom swobodę głosu. Nie ustawały jednak dalsze manipulacje: już w trakcie głosowania dopuszczono do wygłaszania przemówień, w tym i prawdziwie gloryfikatorskiego pod adresem Chełchowskiego a napastliwego wobec prasy wystąpienia przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej w Bystrzycy. Ponownie zabrał głos Ostapczuk, raz jeszcze atakując dziennikarzy.
      Ostatecznie w głosowaniu padło 59 głosów za pozostawieniem przewodniczącego na stanowisku i 38 za jego odwołaniem. Wyraźnie ośmielony tym wynikiem Chełchowski przemówił raz jeszcze. Wydaje się, że to właśnie przemówienie w pełniejszy sposób niż poprzednie odsłaniało rzeczywistą postawę i jego, i zapewne wielu innych działaczy politycznych tego pokroju. Odwołał się do głośnej wypowiedzi Gomułki wzywającej do zaprzestania wiecowania i wzięcia się do pracy. Powołując się na nowego I sekretarza KC PZPR Chełchowski zmierzał do wygaszenia dynamiki społeczeństwa i wzywał radnych, by go poparli w tych działaniach. Od dziennikarzy domagał się poparcia dla WRN i wspierania jej decyzji, a w praktyce musiało to oznaczać akceptację jego, Chełchowskiego jako szefa administracji wojewódzkiej i zaprzestanie krytyki jego poczynań. Znamienne były słowa: "[...] jeśli my nie weźmiemy się do pracy, a będziemy znów urządzać różne demonstracje, jeśli będziemy tak, jak tu któryś towarzysz mówił, nacisk wywierać na władzę ludową w takiej czy innej formie, to komu to będzie służyć taka forma? Tylko wrogom. [...] każde wystąpienie przeciwko jakiejkolwiek władzy to jest wystąpienie antypaństwowe". Ulegając presji Chełchowskiego i Ostapczuka, którzy powoływali się na konieczność zapewnienia spokoju, a zapewne i nie bez obaw przed społeczną reakcją na dopiero co podjętą decyzję, rada zdecydowała się zakończyć obrady tuż po głosowaniu nad obsadą stanowiska przewodniczącego. Przyjęcie list ławników miało bowiem czysto rutynowy i mechaniczny charakter.
      Większość radnych wykazała swe oderwanie od społeczeństwa i niezdolność do przeciwstawienia się różnego rodzaju naciskom. Nie wiadomo czy jakiś wpływ na taki sposób rozegrania tej społecznie nośnej i konfliktogennej sprawy miały zalecenia władz centralnych. Nie zmienia to faktu, że w ówczesnych warunkach lokalne czynniki mogły doprowadzić do odwołania Chełchowskiego. Zapewne sporo racji było w opinii prasowej, iż sprawa ta ujawniła koteryjny charakter Prezydium WRN, którego członkowie w imię własnych "fotelowych interesów" solidaryzowali się z czołowym "natolińczykiem". W bardzo ostrych, wręcz napastliwych słowach, dobrze jednak oddających nastrój przeciwników Chełchowskiego, ocenił radnych publicysta "Nowych Sygnałów": "Ludzie bez oblicza, bez własnej woli, bez samodzielnej myśli w głowie. Wychowankowie tresury, marionetki nawykłe do mechanicznego podnoszenia rąk, wyglądające ustawicznie instrukcji i wytycznych". Trudno się jednak było bardzo dziwić takiemu stanowi, jeśli wziąć pod uwagę sposób wyłaniania rady, jej skład i doświadczenia funkcjonowania w minionych latach.
      Pozostawienie Chełchowskiego na dotychczasowym stanowisku wywołało kolejną falę rezolucji protestacyjnych, stało się też katalizatorem krytyki kierownictwa dolnośląskiej organizacji partyjnej. To ostatnie doskonale zdawało sobie sprawę z trudnej sytuacji, jaka powstała w związku z decyzją WRN, gorączkowo starano się więc znaleźć z niej wyjście. Ponieważ wymagało to czasu, a zapewne konsultacji z Warszawą, usiłowano zablokować przenikanie do publicznej wiadomości szczegółów przebiegu sesji, nim zapadną jakieś decyzje. Tym zapewne podyktowane było polecenie KW PZPR, by cenzura odwlekła publikację sprawozdań prasowych z posiedzenia WRN.
      Okazało się wszakże, że mimo formalnego zwycięstwa na sesji WRN, Chełchowski nie mógł cieszyć się sukcesem. Ani prasa, ani różne środowiska, zwłaszcza młodzieżowe, tym razem nie zamierzały ustąpić. Na ile były to zachowania spontaniczne, wynikające z własnych, autonomicznych dążeń i nastawień, a na ile inspirowane przez tę część elit, która zwalczała Chełchowskiego i jego towarzyszy, a której wpływy zwłaszcza w środkach masowego przekazu były poważne? Na te pytania nie ma jasnej odpowiedzi. Faktem natomiast pozostaje, że krytyka przewodniczącego WRN wezbrała kolejną falą, rozciągając się teraz także na ludzi i instytucje, którzy umożliwili mu trwanie na stanowisku. Tego zaś w ówczesnych warunkach władze nie mogły lekceważyć.
      27 października do sprawy tej powróciła egzekutywa KW PZPR. Tym razem decyzja była jasna: Chełchowskiemu cofnięto poparcie, a partyjnych radnych zobowiązano do wniesienie pod obrady WRN sprawy wyboru przewodniczącego. Chełchowski stwierdził później na grudniowej sesji WRN - i nikt tego nie sprostował - że ani on, ani I sekretarz KW nie byli obecni na posiedzeniu egzekutywy KW, gdy wycofała ona swoje dla niego poparcie. Protokół z tego posiedzenia wyraźnie odnotował natomiast obecność Chełchowskiego i jego aktywny udział w punkcie poświęconym przygotowaniom do narady I sekretarzy komitetów powiatowych, miejskich i dzielnicowych. Zapis dotyczący sprawy Chełchowskiego jest natomiast bardzo lapidarny: "Po przerwie Egzekutywa KW wznowiła posiedzenie, którego celem było omówienie sytuacji w WRN.
      Egzekutywa poddała ocenie działalność przewodniczącego PWRN tow. Chełchowskiego. Biorąc pod uwagę dotychczasową działalność tow. Chełchowskiego i żądania społeczeństwa, Egzekutywa KW postanowiła odmówić poparcia tow. Chełchowskiemu jako przewodniczącemu PWRN.
      W związku z tym, że tow. Chełchowski decyzją ostatniej sesji WRN został większością głosów wybrany na przewodniczącego PWRN, Egzekutywa KW zwróci się do radnych członków PZPR o wniesienie tej sprawy na najbliższą sesję WRN". Czyżby zatem w tej drugiej części posiedzenia KW Chełchowski już nie uczestniczył? Kiedy naprawdę miała ona miejsce? Kto wystąpił z inicjatywą odwołania przewodniczącego WRN? Na te pytania niestety brak odpowiedzi.
      Komunikat z posiedzenia egzekutywy, o treści niemal identycznej z zapisem w protokole, ukazał się we wrocławskiej prasie 30 października. Tego samego dnia gazety wydrukowały kolejne rezolucje wzywające władze partyjne do odwołania Chełchowskiego z zajmowanych stanowisk. Zespół delegatów na III Krajową Naradę Aktywu Studenckiego ZMP stwierdzał, że radni udzielający poparcia Chełchowskiemu zademonstrowali postawę sprzeczną z wolą społeczeństwa i domagał się nie tylko ponownego rozpatrzenia sprawy na nadzwyczajnej sesji rady, ale także apelował do Biura Politycznego KC PZPR o usunięcie Chełchowskiego z Komitetu Centralnego i Rady Państwa. Zespoły redakcyjne "Gazety Robotniczej", "Słowa Polskiego", "Żołnierza Ludu", "Arbeitstimme", "Nowych Sygnałów", "Poglądów", dziennikarze Wrocławskiej Rozgłośni Polskiego Radia, oddziału Polskiej Agencji Prasowej i delegatury RSW "Prasa" wystosowali list otwarty do egzekutywy KW PZPR i do KW PZPR, w którym wyrażali oburzenie z powodu braku szybkiej decyzji egzekutywy w sprawie Chełchowskiego i żądali odwołania go przez Radę Państwa, bowiem ponowne stawianie tej sprawy na forum WRN uważali wobec oderwania części radnych od społeczeństwa za bezprzedmiotowe. Dziennikarze podkreślali też zdyskwalifikowanie się w opinii społecznej Bronisława Ostapczuka. Szczególną wagę, także informacyjną, miał stanowczy protest przeciwko ingerencji cenzury dokonanej na polecenie KW PZPR, a mającej na celu odwleczenie publikacji przedstawiających przebieg sesji WRN.
      W następnych dniach różne gremia podejmowały kolejno rezolucje wzywające do rewizji decyzji WRN. 31 października uchwałę w sprawie natychmiastowego odwołania Chełchowskiego, adresowaną do KW PZPR, podjęło działające pod przewodnictwem zastępcy przewodniczącego rady Państwa prof. Stanisława Kulczyńskiego Prezydium Wojewódzkiego Komitetu Frontu Narodowego. Podkreślano w niej, iż jego postawa jest przykładem wstecznictwa i hamowania procesu demokratyzacji. Domagano się także odwołania innych członków Prezydium WRN, którzy na sesji WRN wyrażając solidarność z przewodniczącym zajęli postawę wsteczną, sprzeczną z dążeniami społeczeństwa Dolnego Śląska. Obecny na tym posiedzeniu Chełchowski odrzucał wszystkie oskarżenia i wykluczył możliwość ustąpienia. 1 listopada "Gazeta Robotnicza" opublikowała jego dwa oświadczenia. W pierwszym stwierdził: "Będąc w pełni przekonany, że walczę o słuszną sprawę, o dalszą demokratyzację życia, o nowe formy zarządzania w naszych zakładach przemysłowych, o zmianę nowej [sic! - S.C.] polityki na wsi zgodnie z uchwałami VII i VIII Plenum KC PZPR odrzucam z całą mocą wszelkie zarzuty i oszczerstwa przeciwko mnie, jakie maja miejsce w prasie wrocławskiej, jak również w wypowiedziach różnych osób". Przypominając wynik głosowania na sesji WRN, wywodził dalej: "Wierzę, że radni reprezentują wolę mieszkańców Dolnego Śląska i wyrazili ją w tajnym głosowaniu, nie mogę ich zawieść i składać rezygnacji wbrew ich decyzji". W drugim oświadczeniu, odnosząc się do decyzji egzekutywy KW, sprzeciwiał się ponownemu stawiania jego sprawy na forum WRN, skoro ta się już raz wypowiedziała. Uzasadniając to troską o autorytet WRN i egzekutywy, jako jedyne możliwe rozwiązanie sugerował rozpisanie powszechnego referendum w województwie. Stanowisko Chełchowskiego dowodziło, iż absolutnie nie brał on pod uwagę rzeczywistych nastrojów społecznych i gotów był wbrew powszechnym postulatom walczyć o swe stanowisko nawet przeciw Komitetowi Wojewódzkiemu. Jego enuncjacje musiały podgrzewać atmosferę, ale też i sprzyjały koncentrowaniu uwagi społeczeństwa na tym - ważnym co prawda, ale przecież jednostkowym - problemie. Ogniskowanie się społecznej niechęci wokół osoby Chełchowskiego osłabiało zapewne ostrość krytyki innych wojewódzkich decydentów, w tym i sekretarzy KW. Przed zapowiadanym plenum wojewódzkiej instancji PZPR mogło to być nawet korzystne. Zwłaszcza, że nastroje w zakładowych organizacjach partyjnych nie były dobre, o czym świadczyły licznie napływające do redakcji wrocławskich gazet uchwały utrzymane w bardzo krytycznej tonacji wobec działalności kierownictwa KW.
      W dniach 1-2 listopada odbyło się kolejne plenum wrocławskiego KW PZPR. W toku obrad Chełchowski zgłosił rezygnację z funkcji przewodniczącego Prezydium WRN. O jego politycznej ocenie nie było jednak mowy. Natomiast na wprowadzenie zapowiadanej rezygnacji w czyn trzeba było czekać sześć tygodni. Dopiero bowiem 18 grudnia zebrała się ponownie Wojewódzka Rada Narodowa. Zespól radnych PZPR przedłożył następujące oświadczenie: "Zespół Radnych PZPR stwierdza, iż w okresie pracy tow. Hilarego Chełchowskiego na stanowisku Przewodniczącego prezydium wszelkie decyzje podejmowane w sprawach politycznych i gospodarczych były kolektywne, wyrażały zgodność podejmowanych decyzji z polityką Partii i rządu. Prawdą jest również, że tow. Chełchowski wielokrotnie podejmował śmiałe decyzje w tych sprawach, w których przepisy krępowały działalność rad narodowych. Mając w tych decyzjach pełne poparcie członków Prezydium i terenu uniknięto niejednokrotnie poważnych następstw, szczególnie w gospodarce rolnej.
      Proces demokratyzacji życia politycznego i gospodarczego po VII plenum był przez tow. Hilarego Chełchowskiego w głównych założeniach wcielany w życie, czego wyrazem było jego stanowisko w sprawie likwidacji wypaczeń w budowie spółdzielni produkcyjnych, rozwoju przemysłu terenowego i rzemiosła oraz rozszerzenia uprawnień rad narodowych.
      Praca tow. Chełchowskiego na stanowisku Przewodniczącego Prezydium była określona warunkami ekonomicznymi Państwa. Mimo wkładu pracy dla dobra województwa wrocławskiego tow. Hilary Chełchowski nie uzyskał pełnego poparcia społeczeństwa dla realizacji postanowień Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Zjawiska te wynikały z braku dostatecznego ogólnego przygotowania do kierowania trudnymi problemami województwa.
      Niektóre zarzuty wrocławskiej prasy, stawiane w tym zakresie tow. Chełchowskiemu, były słuszną krytyką, jak również było słuszne podkreślanie na łamach prasy, że nadmierna ilość odpowiedzialnych stanowisk zajmowanych przez tow. Chełchowskiego nie pozwalała na wypełnianie obowiązków na zajmowanym stanowisku.
      Zespół radnych PZPR Wojewódzkiej Rady Narodowej odgradza się od tych form krytyki prasowej, która nie oparta na wnikliwej ocenie i prawdziwości faktów związanych z osobą tow. Chełchowskiego w sposób napastliwy dyskredytowała go jako działacza w opinii publicznej". Tym razem sprawa nie wywołała dyskusji. Sam Chełchowski oficjalnie zgłosił swoja rezygnację i prosił o jej przyjęcie. Przemawiając "na pożegnanie" raz jeszcze powrócił do tezy, iż jego odejście zostało wymuszone przez "pewne siły", które od VII plenum KC PZPR działały na rzecz pozbawienia go zaufania społecznego, urobienia mu negatywnej opinii, a wreszcie cofnięcia partyjnej rekomendacji. Ponownie szczególnie negatywną rolę przypisał prasie. Choć ostatecznie musiał ustąpić, w oświadczeniu radnych PZPR został faktycznie oczyszczony z ciężkich oskarżeń, jakie wobec niego wysunięto w październiku i listopadzie. Nikt już nie wspominał o antysemityzmie, niechęci do samorządności robotniczej, tłumieniu krytyki, hamowaniu przemian demokratycznych. Przeciwnie nawet - uznano, iż w głównych założeniach program demokratyzacji znajdował w Chełchowskim swego zasłużonego realizatora. Był to widomy dowód, że lokalna elita władzy otrząsnęła się z niedawnego oszołomienia i zagubienia. Rozgrzeszając Chełchowskiego, w praktyce udzielała też rozgrzeszenia samej sobie - byli to wszak ci sami ludzie, którzy z byłym przewodniczącym gorliwie współpracowali. Zaproponowany radnym nowy skład Prezydium WRN w istocie gwarantował zachowanie ciągłości dotychczasowej władzy, a powierzenie Ostapczukowi funkcji przewodniczącego miał wyrazistą wymowę polityczną.